Terug naar de ‘roots’ van paus Franciscus

In Buenos Aires: Waarom de barmhartige Argentijn is zoals hij is

Tot 13 maart 2013 heette hij Jorge Mario Bergoglio en was hij voor de meeste mensen een onbekende. In ruim negen maanden heeft hij wereldwijd als paus Franciscus een enorme impact veroorzaakt, op zowel katholieken als andersgezinden en niet-gelovigen. Zijn populariteit staat in groot contrast met zijn levensstijl. Een reis door Buenos Aires, met oude bekenden op zoek naar de soberheid en de barmhartigheid van de beminnelijke, eenvoudige Argentijn die de katholieke kerk op zijn kop heeft gezet.

EDWIN WINKELS / AD 24.12.2013

Mensen die in de keurige rij voor een van de vele stadsbussen gaan staan werpen, op een druk punt aan de 37 kilometer lange Avenida Rivadavia die het oneindige Buenos Aires doorkruist, even een blik op de basiliek van San José de Flores en slaan een kruisje. Anderen lopen er naar binnen. Dat kan van zeven uur ’s morgens tot vijf voor tien ’s avonds, elke dag, zonder onderbreking. ,,Wat heb je aan een kerk waarvan de deuren gesloten zijn?” vroeg Jorge Mario Bergoglio zijn priesters toen hij in 1998 aartsbisschop van Buenos Aires werd. Persoonlijk controleerde hij of de kerken open waren, met onverwachte bezoekjes.

Binnen in de basiliek van Flores onderbreekt priester Gabriel Marronetti zijn betoog over de toegankelijkheid van de kerk, de zes missen die dagelijks worden gehouden in de imposante tempel waar paus Franciscus als 17-jarige jongen uit de buurt het ‘licht’ zag toen hij te biecht ging; die dag veranderde zijn leven voor eeuwig, ‘ik voelde dat ik door God werd geroepen’, zou hij later zeggen. Marronetti staat op: ,,Dit hier, het schip, het koor, de beelden van heiligen is de kerk die de mensen zien, het visitekaartje, maar voor de paus is het deel hierachter altijd véél belangrijker geweest.”

Via drie deuren loopt hij naar de achterkant, een bijgebouw waar de geuren van een gaarkeuken door de gangen walmen. Vrijwilligers staan boven de enorme pannen, aan tafel zitten arme gezinnen, daklozen, drugsverslaafden. Op een bovenverdieping is een slaapplaats voor zeventig mensen. ,,Om zeven uur moeten ze het bed uit.” Gratis kinderopvang. ,,Voor paus Franciscus is het geloof vooral dít: liefde voor de naaste, zorg voor de armen,” zegt padre Gabriel. ,,De barmhartigheid komt in al zijn preken en toespraken terug.”

Goedertierenheid is in het Spaans misericordia. De naam van de school, Nuestra Señora de la Misericordia, óók in de wijk Flores, waar Jorge Bergoglio naar de peuterschool ging. Daarna kon hij er niet doorleren omdat het een meisjesschool was, maar hij deed er de eerste communie en kwam er later als bisschop regelmatig terug voor een preek en een kopje thee. ,,Dat kopje, zodra het leeg was, waste hij dan zelf af,” vertelt moederoverste Marta van de school. Een uitspraak van de paus hangt op een spandoek voor de school. ,,Hij keek me aan met barmhartigheid en verkoos me.”

,,Zoals de wereld hem nu ziet,” zegt overste Marta, ,,zo is hij altijd geweest. Er is niets gespeeld. Hij is nu iets vrolijker zelfs, minder streng. Maar alles wat hij hier deed en zei, doet hij als paus nu ook. Belangstelling voor iedereen. Oprechte naasteniefde. Hier koos hij zuster Dolores als zijn spirituele gids. Toen zij overleed, heeft Bergoglio als aartsbisschop nachtenlang naast haar lichaam gewaakt.”

,,Er zit geen greintje bedrog in zijn houding. Dit is zijn leven, dit is zijn spiritualiteit,” weet ook padre Andres Aguerre, geestelijk leider van de jezuïetenschool El Salvador in Buenos Aires waar Bergoglio tijdens en na zijn opleiding les gaf. Zijn roeping als jezuïet heeft veel met die levensfilosofie en uitoefening van het geloof te maken, volgens Aguerre. ,,De soberheid en naastenliefde hebben hem altijd getekend. En het gedachtengoed van Sint Ignatius (de oprichter van de jezuïetenorde, red.) draagt hij uit door heel veel belang aan het werkelijke leven te hechten, hij is niet wereldvreemd, maar juist een man van de straat, en is dat ook als paus gebleven.”

Jorge Mario Bergoglio groeide in Flores op in een gelovig gezin van Italiaanse immigranten, als oudste van vijf broers en zussen. Behalve hem leeft alleen de jongste nog, Maria Elena. De wereldwijde aandacht overviel haar en in september kreeg ze een herseninfarct, waarvan ze nog altijd niet is hersteld. ,,Ze is volop in revalidatie, mag met niemand spreken,” zegt haar zoon Jorge, slechts gehuld in boxershorts, voor de deur van de eenvoudige woning in de buitenwijk Ituzaingó. Op straat staat de hele dag een politiewagen. ,,Ja, ons leven is veranderd, dat kun je wel zeggen.”

In maart vertrok de nu 77-jarige kardinaal Bergoglio voor het conclaaf in Rome om over de opvolging van Benedictus te beslissen zonder te vermoeden dat hij voorlopig niet meer zou terugkeren naar Buenos Aires. Nadat hij bij het vorige conclaaf bijna in plaats van Ratzinger was gekozen, tot hij de bisschoppen opriep hun stem aan de Duitser te geven om een schisma te voorkomen, dacht hij er aan zich binnenkort als aartsbisschop terug te trekken. ,,De uitverkiezing als paus is een geschenk voor hem geweest, het heeft zijn leven veranderd, en dat geschenk wil hij volledig benutten om zijn ideaal van de toegankelijke kerk te verwezenlijken,” aldus Aguerre.

Franciscus is de eerste jezuïtische paus. Een uitverkiezing die eigenlijk in strijd is met een van de geloften die de jezuïeten doen: zij zullen nooit een machtspositie ambiëren. Maar een andere gelofte is hun volledige gehoorzaamheid aan de paus. Dus moest Bergoglio al zijn benoemingen als (aarts)bisschop en kardinaal wel accepteren. Nooit is hij ambitieus geweest. Zijn opmars is bijna ongemerkt, vrij anoniem gegaan.

Volgens Federico Wals, woordvoerder van het aartsbisdom van Buenos Aires, lijkt de huidige revolutie van paus Franciscus in het Vaticaan veel op wat hij 15 jaar lang in Buenos Aires deed. ,,Hij heeft hier de kerk weer voor iederen opengesteld. Niet alleen met woorden, vooral met daden. Het katholicisme is voor Franciscus niet alleen de mis – dat is misschien zelfs het minst belangrijke. Voor hem belijd je je geloof in het dagelijks leven. Gewoon, door eens wat kleren weg te geven. En hijzelf geeft voortdurend het voorbeeld.”

Net als nu binnen het Vaticaan was ook in Argentinië niet iedereen daar even blij mee, aldus priester Gabriel Marronetti: ,,De kerk hier was obscuur, reactionair, conservatief. Zijn benoeming als aartsbisschop heeft mensen hun post gekost, hij heeft altijd heel veel vertrouwen in de nieuwe generatie priesters gehad.” Met ouderwetse bisschoppen die zijn vastgeroest in hun kansel of, erger nog, hun paleis niet uitkomen heeft Franciscus niets. De straat moeten ze op, zoals hij zelfs als paus in Rome nog doet, zelfs in de nacht, wanneer hij gesprekken aangaat met zwervers. Federico Wals: ,,Nooit had hij een officiële auto, alles deed hij met bus of metro, lopend op straat konden de mensen hem aanspreken. ‘Bisschop, de kerk hier is dicht, hoe kan dat?’ En daar sprak hij de priester dan op aan. Niemand kon hem in de maling nemen.”

In Buenos Aires verveelvoudigde hij het aantal priesters dat pastoraal werk deed in de villas miseria, de sloppenwijken. Maar de armen moeten zelf ook in actie komen, vindt hij. Een dakloze smeekte hem eens om geld voor drank. Bergoglio vroeg waarom hij hem iets zou moeten geven. ‘Nou,’ zei de dakloze, ‘u verkondigt toch dat de armen geholpen moeten worden?’ ‘Ja,’ zei Bergoglio, ‘de armen wel, maar de luilakken niet.’ En als armoede schaarste betekent, dan is de paus één met de armen. Bezittingen heeft en wil hij niet. Een van de geloftes die hij deed was het afzien van materiële bezittingen. Talloze cadeaus kreeg hij rond Kerst als aartsbisschop, hij gaf ze allemaal direct weer weg. Maar stuurde wel een bedankbriefje.

Gabriel Marronetti is een week bij Franciscus in Rome op bezoek geweest, waar hij in het Huis van de Heilighe Martha, het gastenverblijf, een ‘heel normale sfeer’ aantrof. ,,Bergoglio is er gewoon een van de velen, staat boven niemand. Iedereen spreekt hem aan, iedereen deelt de lift met hem – dat was vroeger wel anders in het Vaticaan. En hij werkt vooral heel hard. Om half zes staat hij elke dag op om de preek voor te bereiden.”

Het harde werken en de vele concrete beslissingen hebben de eerste negen maanden van het ‘bewind’ van paus Franciscus gemarkeerd. Hij is het logge, de laatste jaren steeds minder populaire Vaticaan van binnenuit aan het veranderen. En met het Vaticaan de hele katholieke kerk. Met overduidelijke signalen; een Duitse bisschop die 31 miljoen uitgeeft voor het verbouwen van zijn residentie wordt op non-actief gesteld.

Padre Marronetti. ,,Natuurlijk stuiten zijn beslissingen op tegenstand bij mensen die macht hebben. Maar Franciscus is ook heel intelligent: het volk heeft hem snel geaccepteerd, applaudiseert zijn hervormingen, en als je het volk achter je hebt kunnen je tegenstanders je niet veel meer deren.” Andres Aguerre: ,,Zijn beslissingen zijn scherp, maar goed overdacht en altijd voorafgegaan door spiritueel inzicht. Het lijkt dat het allemaal heel snel gaat nu, maar de paus doet niets overhaast. Hij overlegt veel, met mensen die hij vertrouwt.”

Ook heeft Bergoglio op vrijwel alles een antwoord. Zijn kennis van de wereld en het leven verrassen zijn naaste medewerkers nog elke dag. Marronetti vroeg hem laatst waar hij al die wijsheid, de prompte antwoorden vandaan haalt. ,,Die worden me ingegeven door de Heilige Geest,” was het antwoord. Vergezeld van een glimlach.

Dezelfde lach die de mensen in Buenos Aires op posters, boekomslagen en tijdschriften tegenkomen, al is zijn ‘aanwezigheid’ niet overdadig. Er is een toeristische Paus-route door de stad, een tocht langs zijn leven, maar erg bijzonder is die niet. Enkele mooie kerken, een geboortehuis dat niet meer bestaat, het seminarie, het voetbalstadion van San Lorenzo… Heel gewoon en alledaags allemaal. Precies zoals Jorge Mario Bergoglio altijd was. En zoals paus Franciscus is gebleven.